راهنمای و اصول تغذیه زیتون و انواع

نام فارسی : زیتون     نام انگلیسی : Olive     خانواده گیاهی : Oleaceae

مشخصات گیاهشناسی : زیتون گیاهی نیمه گرمسیری می باشد و در مناطقی که خطر یخبندانهای شدید زمستانه  وجود نداشته باشد میتوان اقدام به کاشت آن نمود. همیشه سبز بوده و برگهای  آن هر 2 تا 4 سال یکبار خزان می کنند در صورتی که همه ساله برگهای جوان روی  شاخه ظاهر می گردند. برگها سبز تیره متقابل و ابعاد آنها در واریته های  مختلف متفاوت می باشد رنگ سطح فوقانی برگها سبز تیره و پوشیده از یک لایه  بافت مومی و در سطح تحتانی کرکهای ستاره ای نقره ای وجود دارد که دو عامل  فوق موجب کاهش تبخیر رطوبت و افزایش توان مقاومت در مقابل خشکی و گرما می  شوند. گلهای زیتون معمولاً دیرتر از گلهای سایر درختان میوه شکوفا می شوند.  گلها خوشه ای و هر خوشه از خوشه چه های تشکیل یافته و دارای 8 تا 25 گل  است. رنگ گلها سفید صدفی و دارای چهار گلبرگ و چهار کاسبرگ 2 پرچم و مادگی 2  خانه ای هستند. گلها بر دو نوعند. گلهای کامل که دارای اندامهای نر و ماده  هستند و گلهای ناقص که فقط اندام نر دارند تعداد گلها فوق العاده زیاد است  و در صورتی که 1 تا 3 درصد گلها به میوه تبدیل گردد باردهی مناسب و  اقتصادی خواهد بود. تلقیح توسط باد و حشرات انجام می گیرد. عدم سازگاری  گرده ها با مادگی از مهمترین عوامل شناخته شده دگر باروری در زیتون است. میوه  زیتون گوشتی و هسته دار است که در واریته های مختلف به اشکال گرد، بیضی،  گلوله ای، دراز، نوک دار و دارای انحناء در یک طرف دیده می شوند. وزن میوه  از یک تا دوازده گرم متفاوت می باشد. میوه زیتون شفت، پوست آن صاف و براق،  گوشت نرم و بسیار تلخ و رنگ گوشت ابتدا سبز که در نهایت به بنفش تغییر رنگ  می دهد. گوشت معمولاً چسبیده به هسته می باشد. قسمت هسته میوه چوبی و مغز  آن گوشتی می باشد.

 ارقام زیتون : مهمترین ارقام زیتون در کشور که به دو دسته ارقام داخلی و خارجی تقسیم می شوند بشرح ذیل می باشند

ارقام داخلی : زرد، روغنی، ماری، شنگه، زرد گلوله، فیشمی، دزفول

 ارقام خارجی : بیشتر از کشورهای اسپانیا، یونان، فرانسه و ایتالیا و سوریه می باشد که  میتوان به ارقام کنسروالیا، والانولیا، سویلانا، آربکین، لچینو، ابوسطل،  جلت، کرونایکی، بلیدی و آمیگدالولیلا اشاره نمود.

ازدیاد زیتون : تولید نهال زیتون به دو صورت جنسی و غیر جنسی انجام میگیرد. تولید نهال از  طریق جنسی بصورت کاشت بذر و انجام عمل پیوند با استفاده از ارقام برتر  انجام می شود. ازدیاد غیر جنسی بصورت  قلمه های نیمه خشبی  پاجوش و تقسیم  انجام می شود که با توجه به طرح توسعه باغهای زیتون کشور نیاز به تعداد  بالایی نهال بهترین و با صرفه ترین راه ازدیاد از طریق قلمه های نیمه خشبی  برگدار می باشد که در گلخانه های میست با پایه های گرم کننده و پوشش  پلاستیکی ریشه دار و سپس در گلخانه های انتظار پس از رسیدن به اندازه مناسب  بصورت گلدانی در زمان مناسب توزیع میگردد.

احتیاجات آب و هوایی :

 دما : زیتون در مناطقی بهترین عملکرد و بهترین کیفیت را خواهد داشت که دارای  زمستانهای معتدل و تابستانهای گرم و خشک و طولانی باشند در این شرایط میوه  ها امکان رسیدن پیدا می کنند. زیتون درختی نیمه گرمسیری بوده بنابراین به یخبندانهای شدید حساس است. دمای این حساسیت در دوره های مختلف رشد گیاه فرق  می کند. اگر درجه حرارت هوا در دوره استراحت گیاه بتدریج کاهش یابد حتی  اگر به 13- درجه سانتیگراد هم برسد خسارت وارد شده به درخت قابل توجه  نخواهد بود اما اگر در همین زمان درجه حرارت بطور ناگهانی کاهش یابد ممکن  است به نابودی گیاه منجر گردد. همچنین شاخه های بارده درخت در درجه حرارت  5- سانتیگراد ممکن است از بین برود.

 نور : محصول رضایت بخش و اقتصادی زیتون در مناطقی که بیش از 1500 ساعت آفتاب در  سال داشته باشد به دست می آید در مناطق کم نور رشد رویشی درخت بیشتر بوده و  شاخه ها در همدیگر فرو رفته تولید محصول را کم می نماید.

خاک : درخت زیتون معمولاً در اغلب خاکها محصول می دهد اما بهترین خاک برای زیتون  کاری خاک سبک رسی، شنی با زهکش کافی و عمیق می باشد و بهترین pH برای درخت زیتون در محدوده 8-7 می باشد.

آب : زیتون را گیاهی کم توقع و مقاوم به خشکی می شناسند اما محصول مطمئن و  اقتصادی در صورتی حاصل می شود که برای هر هکتار زیتون بطور خالص حدود 4000  متر مکعب آب تأمین شود این میزان در مناطقی که میزان تبخیر و تعرق زیاد است  به 5500 تا 6000 متر مکعب می رسد. کاشت دیم زیتون نیز در مناطقی که بین  400 تا 600 میلی متر بارندگی سالیانه با پراکنش مناسب داشته باشد عملی  خواهد بود

کاشت نهال و احداث باغ :  کاشت نهال زیتون از آبان تا فروردین ماه در استان امکان پذیر می باشد در  مناطقی که زمستان معتدل دارند بهتر است زودتر اقدام به درخت کاری شود و در  نقاط سردتر بایستی پس از برطرف شدن سرما اقدام به کاشت نمود. تراکم و فاصله  کاشت درختان زیتون در استان معمولا 8 × 7 می باشد که میتوان تا 6 × 5 هم  اقدام به کاشت نمود ولی فاصله کمتر از این موجب در هم رفتن شاخه های درختان  مجاور در هم شده و باعث کاهش محصول میگردد. روشهای کاشت متداول عبارتند از  روش کاشت مربع، روش کاشت مستطیل و روش کاشت لوزی که در اســـــتان بیشتر  روش کاشت بصورت مربع می باشد لازم است قبل از کاشت از محل دقیق چاله ها  مشخص و چاله بصورت عمیق حداقل در ابعاد 7/0 × 7/0 × 7/0 متر حفر گردد و خاک  زراعی رویی با کود دامی پوسیده و در صورت آزمایش خاک و توصیه آزمایشگاه با  کودهای شیمیایی توصیه شده توسط آزمایشگاه مخلوط و سپس اقدام به کاشت نهال  نمود و بلافاصله آبیاری گردد و در صورت امکان بوسیله یک قیم نهالها ثابت  گردد.

 هرس :  با هرس مناسب میتوان به درخت شکل مناسبی داد و تعادل موزونی بین رشد رویشی  و زایشی بوجود آورد و حداکثر باردهی و عدم سال آوری و در نهایت به تأخیر  افتادن پیری و مرگ درخت را فراهم ساخت و در انجام هرس به مراحل مختلف زندگی  درخت باید توجه نمود نهال زیتون بایستی در نهالستان بصورت یک تنه پرورش  یابد و پس از انتقال به زمین اصلی بایستی نسبت به فرم دهی آن اقدام نمود  توصیه میگردد زیتون بصورت یک تنه پرورش یافته و فاصله بین درختان رعایت  گردد زیرا تجربه نشان داده است میوه های بوجود آمده بر روی شاخه های تاج  بیرونی هم بزرگتر و هم دارای روغن بیشتری می باشند.انبار داری وایجاد لکه  از علائم کمبود کلسیم میباشد.

کودهای ارگانیک پیشنهادی مزرعه نیاک جهت تغذیه زیتون:

♦ هیومیک اسید      ♦ ازت بالا        ♦ کودکامل (NPK)       ♦ کلات روی

میزان وروش استفاده کودهای آلی جهت تغذیه زیتون:

هیومیک اسید:10-15لیتر در هکتار ( در طول دوره رشد )

N.P.K یا بیست بیست (2020):10-15لیتر در هکتار ( چالکود همراه با آهن وگوگرد )

ازت:10-15لیتر در هکتار ( در سه قسمت  یک قسمت اسفند ماه ) (دومین قسمت پس از ریزش گلبرگها (خرداد ماه))(سومین قسمت هنگام سخت شدن هسته(مرداد ماه))

روی :5-10لیتر در هکتار (در سه قسمت مرحله اول بعد از برداشت محصول)(اسفند ماه در زمان تورم جوانه ها)(خرداد ماه زمان رشد سریع میوه)

نکته:استفاده از بر B نیز پیشنهاد میشود که بصورت محلول پاش همراه با روی پیشنهاد میشود.

آفات و بیماریهای زیتون :  از جمله آفات مهم زیتون که در ایران شناسایی شده است میتوان شپشک سیاه  زیتون، پروانه برگخوار (جوانه خوار) زیتون، پروانه چوبخوار زیتون، کنه گالی  زیتون و اخیراً مگس میوه زیتون که بسرعت در چند استان کشور شایع شده و  لازم است جهت جلوگیری از شیوع آن نسبت به انتقال نهالهای سالم و با گواهی  بهداشت از استانهای دیگر اقدام نمود. از بیماریهای مهم زیتون میتوان  پژمردگی ورتیسیلیومی زیتون، بیماری لکه طاووسی زیتون و بیماریهای پوسیدگی  قلمه های ریشه دار و نهال جوان زیتون نام برد.

شپشک سیاه زیتون (  Saissetia Olea Bernard):  یکی از مهمترین و زیانآورترین آفات زیتون است. حشره ماده در زیر سپر سیاه  رنگی که در روی آن برجستگی مانند وجود دارد، زندگی می کند. هر حشره ماده  بین 400 تا 1000 تخم میریزد که پس از 15 تا 30 روز، لاروها از آن خارج شده و  به شاخه های جوان حمله ور می شوند. برای مبارزه با این آفات از دو روش  مبارزه بیولوژیکی و شیمیایی استفاده می کنند. برای مبارزه شیمیایی از 2  نوبت سمپاشی با سموم فسفره در ماه های اسفند و شهریور ماه استفاده می شود.  اخیراً بهترین زمان سمپاشی را خرداد ماه توصیه می کنند. بهترین روش مبارزه  که در حال حاضر توجه بیشتر کارشناسان را به خود جلب کرده است، استفاده از  دشمنان طبیعی این آفت می باشد. در این زمینه می توان زنبور آفت زیتون Phigalio .Mediterraneus Ferr و به خصوص کفشدوزک 7 نقطه، را نام برد
پسیل یا عسلک زیتون(  Euphyllura Olivina Casta) : حشره  های نارنجی رنگ است که زمستان را در روی درخت گذرانده و اوایل بهار شروع  به تخمگذاری می کند. تخمها پس از گذراندن 12 تا 14 روز تفریح شده و در  اطراف خود تارهای سفید مومی پنبه مانندی ترشح میکنند تا آنها را از خطرات و  عوامل سوء خارج، محفوظ نگاه دارند. لاروها در این هنگام از قسمتهای لطیف  شاخه ها تغذیه کرده و باعث خشک شدن، ریزش گلها و نهایتاً کاهش محصول می  شوند. پسیل زیتون در طبیعت دارای دشمنان فراوانی می باشد. در ایران دو گونه  بالتوری Chrysopa Vulgaris و Chrysopa SP حشره  شکاری پسیل و یک گونه زنبور که لارو آن انگل درونی شفیره پسیل است در  رودبار و طارم و یک گونه زنبور انگل که به «پسیلوناگوس» نزدیک می باشد در  شیراز و فسا به دست آمده است. برای مبارزه شیمیایی، از سموم فسفره در  فروردین ماه پیش از باز شدن غنچه های گل استفاده می شود.
سپردار بنفش زیتون ( Parlatoria Oleae Clovee): این حشره در اکثر نقاط ایران وجود دارد و به درختان تیره گلسرخیان (Rosaceae) و تیره زیتون (Oleaceae) خسارت  وارد می نماید. این حشره از تمام قسمتهای درخت زیتون مانند برگ، شاخه، تنه  و میوه تغذیه کرده و به آن صدمه میزند. خسارت این حشره را می توان به صورت  لکه های ارغوانی رنگ بر روی برگ و میوه مشاهده کرد.
مبارزه با این آفت به دو صورت شیمیایی و بیولوژیکی صورت می گیرد. زمانی مي توان برای از بین بردن این آفت نیاز به سمپاشی باشدت  می توان از محلول دیازینون 60  % به مقدار 100 سانتیمتر مکعب + امولسیون  روغن تابستانی به مقدار 0.5 تا 1 لیتر و آب به مقدار 100 لیتر، در بهار و  اوایل تابستان استفاده نمود. صرفنظر از کفشدوزک 7 نقطه، زنبوری به نام Aphytis maculicoronis Masi و زنبور دیگری به نام Aphytis Proclina Walker ، دشمنان طبیعی این آفت می باشند که می توانند حتی تا 95% از جمعیت آنها را از بین ببرند.
کرم سفید ریشه ( Phoyphylla Olivierg):  دوران زندگی این حشره سه سال است که در قسمت زیادی از آن به صورت لارو و  کرم سفید رنگ، در زیر زمین و روی ریشه درختان زندگی و از آن تغذیه کرده،  باعث بروز خسارت می شود. با زدن شخم عمیق و زیر و رو کردن خاک، بسیاری از  این کرم ها در روی زمین ظاهر شده و طعمه پرندگان می شوند مبارزه شیمیایی می توان مقدار 8 کیلو لیندن را با آب مخلوط کرده و یک هکتار را سمپاشی نمود.
مگس زیتون( Olive Fly یا Dacus Oleae):  مگس کوچکی به طول 3 تا 4 میلیمتر که شاید مهمترین آفت زیتون است. لارو این  مگس به داخل میوه رسوخ پیدا کرده و باعث از بین رفتن کیفیت و ارزش میوه می  شود. این مسئله به خصوص در مورد زیتون های کنسروی، صادق می باشد. این حشره  به درجه حرارت زیاد حساس بوده و در دمای 34 درجه فعالیت آن به مقدار زیادی  کاهش می یابد.
بیماری لکه طاوسی(Cyelocouim Oleaginum) :  بیماری قارچی است که به صورت لکه های کوچکی در قسمت بالایی برگها و دم  میوه مشاهده میشود و به تدریج باعث ریزش گلها و عدم باردهی شده، خساراتی  وارد می نماید. با این بیماری مي توان از طریق سموم قارچکش مانند کویر  اویت، مبارزه کرد. موش شکول، سار، باسترکها، توکاها و سهرهها نیز از جمله  جانورانی هستند که به محصول زیتون، خسارت وارد مینمایند.

برداشت زیتون :  زیتون پس از رسیدن تغییر رنگ داده و از سبز تیره به طرف زرد شدن و سپس به  طرف سیاهی می رود که این عمل موجب میگردد برداشت زیتون بسته به نوع مصرف  متفاوت بوده بدین صورت که جهت مصارف کنسروی بایستی زمانیکه رنگ میوه از سبز  تیره به زردی گراید محصول را برداشت نمود ولی جهت مصارف روغنی نیاز می  باشد که رنگ میوه تیره و سیاه گردد که هر چه رنگ میوه تیره تر شود درصد  روغن آن بیشتر می شود. برداشت معمولاً بصورت دستی و اخیراً با توسعه  مکانیزاسیون برداشت مکانیکی با دستگاه های برداشت انجام میگیرد لازم است پس  از برداشت محصول را بوسیله سبدهای مخصوص حمل و به کارخانه انتقال نمود.  درخت زیتون معمولاً از سال پنجم شروع به میوه دهی نموده و بار اقتصادی آن  از سال دوازدهم شروع میگردد متوسط تولید در ایران 4 تن در هکتار می باشد که  در صورت مراقبت های لازم میتوان تا 8 تن در هکتار هم محصول برداشت نمود.

گردآورنده : سرکار خانم مهندس توکلی-کارشناس امور تغذیه گیاهان

*در جهت پیشرفت بخش کشاورزی ، و آگاهی کشاورزان و باغداران گرامی نشر و کپی مقالات آزاد می باشد.